Sterke basis

Een sterke basis voor mentaal welbevinden van kinderen en jongeren

De eerste trap van trapsgewijs, integraal beleid om te werken aan welzijn is het versterken van de basis.

Werken aan welzijn begint bij aandacht voor het gewone opgroeien van kinderen en jongeren. Investeren in de basis: de plekken waar ze vaak komen, de mensen die ze daar ontmoeten en wat belangrijk is om zich goed in hun vel te voelen.

Wat vind je op deze pagina?

Een sterke basis?
Toegankelijke, kwaliteitsvolle basisvoorzieningen
Beschermende factoren
Ongelijkheden verminderen
Sleutelfiguren
Sleutelorganisaties
Wat kan je doen als stad of gemeente?

1. Sterke basis?

De versterking van de basis heeft ook een belangrijke intrinsieke betekenis. Het is een uitwerking van de fundamentele waarde, vastgelegd in de rechten van het kind, dat kinderen en jongeren zo gezond, veilig en kansrijk mogelijk moeten kunnen opgroeien.

Tom van Yperen, Ans van de Maat, Joanka Prakken, Nederlands Jeugdinstituut

in: Het groeiend jeugdzorggebruik Duiding en aanpak

Het mentaal welbevinden bij alle kinderen en jongeren versterk je door een beleid dat zich richt op het basisniveau:

Toegankelijke, kwaliteitsvolle basisvoorzieningen
Bewezen beschermende factoren die een tegengewicht bieden aan risico's en veerkrachtig maken
Inzetten op het verminderen van ongelijkheden in leefomstandigheden en maatschappelijke structuren en normen
Sleutelfiguren en -organisaties in het leven van kinderen en jongeren ondersteunen

2. Toegankelijke, kwaliteitsvolle basisvoorzieningen

Versterking van mentale gezondheid van de jeugd begint bij het bieden van goede basisvoorzieningen zoals onderwijs, kinderopvang, jeugdhulp en vrijetijdsvoorzieningen. Deze voorzieningen vormen het fundament voor een goed pedagogisch klimaat, een belangrijke bevorderende factor voor mentale gezondheid. Naast ouders hebben de medewerkers in deze basisvoorzieningen een belangrijke rol bij de ondersteuning en het op tijd signaleren van problemen. Niet alleen is de deskundigheid van professionals belangrijk, maar vooral ook dat deze voorzieningen beschikbaar en toegankelijk zijn voor alle kinderen

Factsheet effectieve interventies en beleid mentale gezondheid en preventie

Rijksinstituut voor Volksgezondheid en milieu, Ministerie van volksgezondheid, welzijn en sport Nederland 2022

Basisvoorzieningen?

Scholen, veilige fietspaden, openbaar vervoer, sport- en spelinfrastructuur... zijn allemaal basisvoorzieningen voor kinderen en jongeren. Ze zorgen ervoor dat de basisnoden en -behoeften van kinderen worden vervuld. Bij kwaliteitsvolle basisvoorzieningen denken we bijvoorbeeld aan kwalitatiesvolle, toegankelijke kinderopvang, de school als groeiplek, buitenschoolse opvang, het huis van het kind maar ook aan:

Toegankelijke plekken, waar kinderen en jongeren zichzelf mogen zijn, voor hen betekenisvolle (vrije)tijd kunnen beleven en hun netwerk versterken

Infrastructuur voor sport, spel en ontspanning
Georganiseerde sport-, spel, vrijetijdsactiviteiten vanuit regie vrijetijdskansen
Outreachend werken ondersteunen/faciliteren op plekken waar er weinig jeugdwerk is of waar het reguliere aanbod bepaalde groepen kinderen en jongeren niet bereikt, in samenwerking met jeugd(welzijns)werk.

Nabije groene publieke ruimte

Kansen voor ontmoeting, uitwisseling en samenleven
Natuur heeft een positief effect op mentaal welbevinden, men ervaart meer positieve emoties en minder stress. Natuur heeft ook een positieve impact op de ontwikkeling van kinderen.

Autonome mobiliteit

Zorg dat de plekken die voor kinderen en jongeren belangrijk zijn voor hen veilig, comfortabel en snel bereikbaar zijn
Veilige verkeerssituaties
Toegankelijk openbaar vervoer

Kwaliteitsvolle basisvoorzieningen

zijn toegankelijk (7 B's)
voldoen aan het principe van proportioneel universalisme: toegankelijk voor alle kinderen (universeel), maar tegelijk variëren in intensiteit, afhankelijk van de diversiteit van kinderen en jongeren (proportionaliteit). Proportioneel universalisme draagt bij aan het wegwerken van sociale ongelijkheden onder kinderen en jongeren.
voorkomen onderbescherming en garanderen dat kinderen en jongeren de rechten waarop ze aanspraak maken kunnen realiseren. Kinderen en jongeren hebben recht op allerhande dienstverlening van basisvoorzieningen, maar maken daar om diverse redenen geen gebruik van (te duur, te ver, onbekendheid met het aanbod, te ingewikkeld, te hoge drempel, etc.). Het antwoord op onderbescherming is divers: basisvoorzieningen moeten toegankelijk zijn (cf. infra), moeten samenwerken met het netwerk van jongeren om ze te bereiken, moeten outreachend werken, moeten kinderen en jongeren degelijk informeren...
worden uitgebouwd met een actieve betrokkenheid van kinderen en jongeren. Om de dienstverlening van basisvoorzieningen zo toegankelijk en kindvriendelijk mogelijk te maken, moeten kinderen en jongeren medezeggenschap kunnen hebben over de manier waarop basisvoorzieningen worden vormgegeven. In de meest uitgewerkte vorm kan dit zelfs betekenen dat kinderen en jongeren het (mede-)eigenaarschap van basisvoorzieningen kunnen claimen.
voorzien in een netwerk een integraal aanbod voorzien voor kinderen en jongeren. In een buurt of in de directe woonomgeving van kinderen en jongeren zijn vaak een veelheid aan basisvoorzieningen aanwezig (scholen, kinderopvang, een speelplein, een bushalte, etc.) Deze basisvoorzieningen moeten op elkaar worden afgestemd in een netwerk dat de behoeften en noden van kinderen vervult.
zetten in op ontmoeting en bijdragen aan gemeenschapszin. Basisvoorzieningen kunnen formele plekken creëren waar kinderen en jongeren en hun netwerk elkaar kunnen ontmoeten, zonder enig verder doel of om hun sociaal netwerk te verbreden en versterken. Basisvoorzieningen moeten ook via een outreachend gerichte werking aansluiting zoeken bij bestaande ontmoetingsplekken voor kinderen en jongeren om een vinger aan de pols te houden bij wat er leeft bij kinderen en jongeren en daar eventueel gericht op in te spelen. Dit draagt bij aan de ervaring van medeburgerschap van kinderen en jongeren.

Bron: Inspiratiekader voor een kindvriendelijke stad of gemeente

3. Bewezen beschermende factoren

Het Nederlands Jeugdinstituut onderscheidt drie zaken die belangrijk zijn voor het mentaal welbevinden van kinderen en jongeren:

betrouwbare opvoeders die hun ontwikkeling stimuleren en die zorgen voor veiligheid, geborgenheid en het vervullen van hun basisbehoeften.
een omgeving waarin ze gelijke kansen krijgen, verbinding kunnen maken met anderen en mogelijkheden hebben om mee te doen in de samenleving.
ruimte voor persoonlijke ontwikkeling en de passies en talenten van kinderen en jongeren. Voor de dingen waar zij daadwerkelijk voor gemotiveerd zijn.

Ook Bruno Vanobbergen en Evelyne Meylemans hebben het in het boek 'Dwalen met een doel' over het belang van factoren waarvan bewezen is dat ze het welzijn en de veerkracht van kinderen en jongeren versterken:

Belangrijk is om hier niet te vertrekken vanuit een deficit denken, maar vanuit een positieve kijk op kinderen en jongeren. We zoomen in op een aantal beschermende factoren die uitgaan van de kracht van jongeren en aandacht hebben voor het gewone jong-zijn: positieve tijdsbesteding, kansen voor betrokkenheid, sociale binding en positieve identiteitsontwikkeling

Eveline Meylemans & Bruno Vanobbergen

in Dwalen met een doel

Bron: Nederlands Jeugdinstituut

4. Verminderen van ongelijkheden in leefomstandigheden en maatschappelijke structuren en normen

Het Trimbos Instituut, het onafhankelijke kennisinstituut voor mentale gezondheid in Nederland legt twee focussen: het belang van mentale gezondheid van leefomgevingen en het belang van sociale en economische risicofactoren.

Mentale gezondheid van leefomgevingen

Het gaat er om dat problemen zo dicht mogelijk bij de bron aangepakt worden, dus proactief aan de voorkant van de samenleving in plaats van achteraf en reactief in de zorg. Vanuit het omgevingsperspectief wordt zo persoonlijke mentale gezondheid van individuen verbreed tot de mentale gezondheid van leefomgevingen binnen onze samenleving, zoals school, buurt, kinderopvang... om daar te werken aan de mentale gezondheid van onze samenleving.

Sociale en economische risicofactoren

In die leefomgevingen vormen zich immers de sociaaleconomische determinanten van mentale gezondheid. Zo vloeit, volgens de WHO, 46% van mentale gezondheidsverschillen voort uit financiële bestaansonzekerheid (inkomen en uitkeringen), 30% door wooncondities (kwaliteit van woningen en woonomgevingen), terwijl slechts 11% van de mentale gezondheidsverschillen samenhangt met de toegankelijkheid en kwaliteit van het zorgsysteem.

Een stevig sociaal en economisch beleid dat zich richt op het ondersteunen van groepen die het meest worden blootgesteld aan sociale en economische risicofactoren kan een krachtige en langdurige impact hebben op mentale gezondheid. Terecht is er daarom steeds meer aandacht voor de verschillende leefomgevingen en de wijze waarop deze gedurende de gehele levensloop een belangrijke rol kunnen spelen bij het bevorderen en beschermen van de mentale gezondheid.

5. Ondersteun sleutelfiguren in het leven van kinderen & jongeren

De ratrace-samenleving zet spanning op het gezin: stress en burn-out zijn een rode draad. Het onderwijs, de kinderopvang én de jeugdhulp zijn in crisis. Terwijl leerkracht, kinderbegeleider en opvoeder essentiële beroepen zijn voor het recht op een volwaardig leven van kinderen.

Uiteraard is dat recht op volwaardig leven nu, op dit moment in het leven van het kind of de jongere hét uitgangspunt om te investeren in het ondersteunen van sleutelfiguren. Maar opgroeien in een mentaal veilige en zorgende context is ook een voorwaarde om uit te groeien tot veerkrachtige volwassene. Investeren in welbevinden en belangrijke steunfiguren voor kinderen en jongeren, loont voor de toekomstige welvaart van Vlaanderen.

Vlaams niveau

Hierbij denken we onder meer aan:

Breid de mogelijkheden voor deeltijds werk of loopbaanonderbreking voor ouders uit. Zorg voor breed toegankelijke ondersteuning van gezinnen en ouders
Herstructureer de kinderopvang met een maximale kind-begeleiderratio (5 per begeleider).
Leerkracht, kinderbegeleider en opvoeder zijn essentiële beroepen voor het recht op een volwaardig leven van kinderen. Zorg voor waardig werk, waardering en erkenning en de nodige investeringen.

Gebaseerd op aanbevelingen in ons Memorandum nav de Vlaamse verkiezingen 2024

6. Ondersteun sleutelorganisaties in het leven van kinderen & jongeren

Kinderopvang, school, jeugd- en andere verenigingen zijn belangrijke organisaties in het dagelijkse leven van kinderen en jongeren.

Vlaams niveau

Hierbij denken we onder meer aan:

Experimenteer met geïntegreerde concepten (buitenschoolse) opvang vs (kleuter) school. Ondersteun lokale besturen in de regie over die (buitenschoolse) opvang.
Maak van scholen lerende leefomgevingen waar welbevinden centraal staat en alle leerlingen mede-eigenaar zijn van hun (gezamenlijk) groeiproces. Zet in op participatie en vaste procesbegeleiding in het (secundair) onderwijs.
Vlaanderen en lokale besturen hebben de sleutel in handen om vanuit hun regierol werk te maken van een kwalitatief geheel van kansen voor vrijetijdsbesteding die een diverse groep kinderen en jongeren als betekenisvol beleeft.

Gebaseerd op enkele van de aanbevelingen in ons Memorandum nav de Vlaamse verkiezingen 2024

7. Wat kan je doen als stad of gemeente?

Voor een kwaliteitsvol beleid rond mentaal welbevinden beveelt Het Vlaams instituut Gezond Leven lokale besturen aan om een omgeving te creëeren waar inwoners:

zich goed voelen
zichzelf kunnen zijn
zich goed omringd voelen
leren omgaan met moeilijke momenten, stress en tegenslag

Gebaseerd op de bouwstenen van de geluksdriehoek

Inzetten op een sterke basis voor mentaal welbevinden van al je jonge inwoners

betekent dat je er met je beleid als stad/gemeente voor zorgt dat alle kinderen en jongeren:

voor hen betekenisvolle tijd kunnen beleven: sport, spel, ontspanning, je talenten ontdekken en ontwikkelen…
een positieve identiteit kunnen ontwikkelen: geloof in jezelf en je eigen kunnen, je erkend voelen in/door je omgeving…
zich verbonden voelen met leeftijdsgenoten en wie hen omringt (connection in all policies)

Enkele aanbevelingen

Maak werk van de brede jeugdreflex en neem impact op alle kinderen en jongeren als gids in je beleidskeuzes. Klik hier.
Veranker beleidsparticipatie van jonge inwoners structureel en verrijk zo je beleid. Klik hier.
Bied alle kinderen en jongeren kansen op een betekenisvolle vrije tijd. Klik hier.
Garandeer nabije groene en open ruimte. Waar kinderen en jongeren welkom zijn om te spelen, rond te hangen en elkaar en anderen te ontmoeten.

Uit ons Memorandum nav de gemeenteraadsverkiezingen 2024

Gemeenten zijn perfect geplaatst om het mentaal welbevinden en de geestelijke gezondheid van inwoners te bevorderen.
Preventie gaat immers niet alleen over voorkomen dat iemand hulp nodig heeft, maar evenzeer over het creëren van een leefomgeving die er voor zorgt dat mensen zich goed voelen, goed omringd zijn en zichzelf kunnen zijn.

Veerle Soyez, Senior Researcher KDG en University lecturer & researcher VUB

in Inspiratiegids preventief gezondheidsbeleid steden & gemeenten

Terug naar onze visie op mentaal welbevinden

Verder naar de tweede trap: preventie

Bronnen en meer lezen

We baseren ons voor onze visie op de visie in het hoofdstuk ‘Werken aan welzijn: hoe lokaal beleid een wereld van verschil kan maken’ in het boek ‘Dwalen met een doel’. Auteurs: Eveline Meylemans en Bruno Vanobbergen.

Samenvattend rapport Trimbos instituut Samen werken aan een mentaal gezonde samenleving:
Bouwstenen voor mentale gezondheidsbevordering en preventie'(2021)

Inspiratiekader kindvriendelijke stad of gemeente

Onderzoek mentaal welbevinden in jeugdwerk

Jeugdwelzijnswerk